Szkoła Podstawowa nr 1

Historia

Założenie szkoły

„Druga wojna światowa (…) niszcząc miasta i wsie polskie – zniszczyła całkowicie urządzenie i akta szkoły im. A. Mickiewicza. Część akt, a to: katalogi klasowe i część biblioteki szkolnej udało się odnaleźć po wojnie między ludźmi. Nie udało się niestety – odnaleźć kroniki szkoły. (…) poczuwam się do obowiązku zapoczątkować nową kronikę, zbierając - niestety szczupłe dane o minionych dziejach tutejszej szkoły. Dane, jakkolwiek szczupłe, oparte są na materiałach pewnych (kronika szkoły żeńskiej im. Św. Scholastyki, aktach szkoły, zeznaniach wiarygodnych świadków współczesnych itp.)” 

   Tymi słowami w 1958 roku ówczesny kierownik szkoły pan Antoni Gromski rozpoczyna na nowo dokumentowanie dziejów obecnej SP 1 w Rzeszowie. Założenie i początki szkoły opisane są następująco: 

„Jak brzmi oryginalny zapis w kronice szkoły im. Św. Scholastyki obecna szkoła im. Adama Mickiewicza założona została 3 maja 1784 roku.” A oto jak brzmi zapis: „Za panowania cesarzowej i królowej Marii Teresy została w tej części Polski, przyłączonej po I jej rozbiorze do cesarstwa austriackiego (w r. 1772) nazwanej Galicją, założona w Rzeszowie 3 maja 1784 szkoła główna (Kreishauptschule) dla chłopców. Obejmowała ona 4 klasy, a w 1789 utworzono przy szkole 1 klasę „panieńską” z 1 nauczycielką pod dyrekcją Szkoły Głównej.”

Wiek XVIII

   Udokumentowane dzieje obecnej Szkoły Podstawowej nr 1 rozpoczynają się w 1784 roku. Po I rozbiorze Polski (1772r.), administracja austriacka postanowiła podporządkować polskie instytucje szkolne i oświatowe własnemu systemowi szkolnemu. Odpowiedni patent cesarski dotyczący szkolnictwa elementarnego został ogłoszony we Lwowie dopiero 15 stycznia 1784 roku. Już dnia 1 marca 1784 roku nauczyciel Ignacy Nowiński zgromadził grupę dzieci. Musiał jednak czekać na przydzielenie pomieszczeń szkolnych i sprzętu przez Magistrat. 
Uroczyste otwarcie Cesarsko-Królewskiej Rzeszowskiej Szkoły Głównej (K.K. Rzeszower Kreishauptschule) zwanej także normalną nastąpiło 3 maja 1784 roku. Szkoła ta była prawdopodobnie kontynuacją istniejącej wcześniej szkoły parafialnej. 3 maja 1784 roku po uroczystej Mszy Świętej nauczyciel Ignacy Nowiński zaprowadził 70 uczniów do budynku nr 91 znajdującego się przy Rynku. 25 maja 1784 uczniów przeniesiono do pomieszczeń konwentu pijarów. Szkoła miała tam swoją siedzibę do II połowy XIX wieku. Pierwsze wyposażenie placówki to osiem pięcioosobowych ławek, tablica płócienna pomalowana na czarno i dwie tablice drewniane. Pierwszy rok nauki przerobiono w ekspresowym tempie ? zakończono naukę 23 września publicznym egzaminem. Pierwszy dyrektor Szkoły Głównej Antoni Adler przyjechał do Rzeszowa w październiku 1784 roku. Jego staraniem Magistrat miasta zaczął wypłacać 20 złotych reńskich na potrzeby szkolne, dostarczył także ławki, stół, stołki, dzwonek, zegar, tablice na sztalugach.
 
   Zajęcia w szkole w nowym roku szkolnym rozpoczęły się 5 listopada 1784 roku. W klasie I nauczał przybyły z Austrii Antoni Frank, drugą klasę prowadził Ignacy Nowiński. Do nauczania w klasie III i prowadzenia kursu przygotowawczego w roku następnym zatrudniono księdza Ruperta Schwarzera i ks. J. Bętkowskiego. Nauka odbywała się po niemiecku, język polski używany był w klasach pierwszych jako pomocniczy, przy tłumaczeniach. Chłopców uczono religii, pisania i liczenia, kaligrafii, śpiewu i elementów języka łacińskiego. Nauczyciele byli przydzieleni do danej klasy, tzn. uczyli w niej wszystkich przedmiotów od 1 do 3 klasy. Pod koniec XVIII wieku byli to przeważnie nauczyciele narodowości niemieckiej. Nauka była bezpłatna, prawo austriackie określało, że należy posyłać do szkoły dzieci w wieku od 6 do 12 lat. Ukończenie klasy III Szkoły Głównej dawało prawo do starania się o przyjęcie do gimnazjum lub do zatrudnienia się w rzemiośle. 
14 listopada 1789 roku otwarto ściśle związaną ze Szkołą Główną szkołę trywialną dla dziewcząt. Dyrektor Szkoły Głównej był zwierzchnikiem tak zwanej ?Szkoły Panieńskiej?. Korzystano z podręczników obowiązujących w klasie elementarnej i pierwszej Szkoły Głównej. Szkoła żeńska została odłączona w 1873 roku.

I połowa XIX wieku

   Ustawodawstwo szkolne austriackie z początku XIX wieku miało na celu ściślejsze podporządkowanie szkolnictwa ludowego duchowieństwu i pogłębienie kursu germanizacyjnego. Ustawa z 1805 roku podtrzymywała wcześniejszy podział na szkoły główne, z kursem przygotowawczym i trzema klasami, oraz szkoły trywialne (kurs przygotowawczy i 1-2 klasy). Zmiana nastąpiła w 1855 roku, kiedy to w myśl rozporządzenia austriackiego Ministerstwa Oświaty ujednolicono programy i klasy tworząc 4- letnie szkoły główne i 1-3 letnie trywialne. W 1848 roku rozszerzono wcześniejszy program nauczania o geografię i przyrodę. Opisane zmiany dotyczyły również rzeszowskiej Szkoły Głównej. 
Obowiązki dyrektora pełnili w latach 1810-1825 Józef Grosman, 1825-1843 Aleksander Zawadzki, 1843-1856 Hipolit Seredyński.. Grono pedagogiczne składało się z dyrektora, dwóch starszych nauczycieli, jednego młodszego i jednego praktykanta. Wynagrodzenie państwowego nauczyciela Szkoły Głównej to wówczas ok. 300 florenów.
 
Spośród nauczycieli wyróżniali się: doświadczony metodyk i dyrektor, założyciel szkolnej biblioteki Hipolit Seredyński; autor podręczników szkolnych, powstaniec z 1831 roku Mikołaj Bugno; powstaniec z 1863 roku Ludwik Gorzka. 
Frekwencja w szkole była wysoka. Klasy liczyły po 60-90 uczniów. W najstarszych klasach większość uczniów to przybysze ze szkół trywialnych z terenu środkowej Małopolski. Byli to synowie drobnego ziemiaństwa, urzędników i zarządców folwarków, urzędników administracji państwowej, kupców, rzemieślników, rzadko chłopów.
 
Jak podaje kronika szkolna, w latach 1815-1860 szkoła była wizytowana przez księdza proboszcza. Zapisywał on swoje uwagi po niemiecku. Oto niektóre z nich w polskim tłumaczeniu: 
?? byłem zmuszony zwrócić uwagę nauczycielowi na fakt, że musi przyzwyczajać dzieci coraz więcej do przeciągłego i wyraźnego wypowiadania, jako też do zwracania uwagi na zachodzące interpunkcje?? 
?? przekonałem się, że przyzwyczajone są (dzieci) przy czytaniu przemyśliwać nad znaczeniem i myślą czytanki?? 
?? napomniałem uczniów klasy I do przyzwoitego siedzenia w szkole i zaprzestania ustawicznego brzęczenia i szemrania?? 
Szkoła Główna mieściła się w budynku popijarskim (dzisiaj ul. 3 maja). W latach 1806-1807 uczęszczał do naszej szkoły późniejszy bajkopisarz i twórca literatury dziecięcej Stanisław Jachowicz (1796-1857), który tak pisał o swojej szkole: 

"Tum do nauk kładł podstawy, 
Słodkie miewał tu zabawy 
Tum też czasem brał i kary 
W waszych gmachach, cne pijary."

Okres autonomiczny - II połowa XIX wieku

   Po klęsce w wojnie z Francją i Prusami Austria musiała uczynić ustępstwa na rzecz ludów, które ją zamieszkiwały. W utworzonej w 1867 roku monarchii austro-węgierskiej Galicja otrzymała autonomię. Ważne zmiany dokonały się w galicyjskim szkolnictwie. Sejm Krajowy we Lwowie ustawą z 22 czerwca 1867 roku wprowadził do szkół język polski jako język wykładowy. Państwowa ustawa szkolna z 1869 roku i ustawa krajowa z maja 1873 roku przekształcała szkoły ludowe w monarchii austriackiej na szkoły ludowe pospolite (od 1 do 4 klas) i stanowiące ich nadbudowę szkoły wydziałowe. 
Informacje o losach uczniów i nauczycieli w omawianym okresie są bardzo nieliczne. 

W latach 1856-1872 obowiązki dyrektora Szkoły Głównej pełni Mikołaj Bugno.

W roku szkolnym 1873/74 utworzona została filia szkoły na Staromieściu.

Od 1879 roku siedziba szkoły to gmach przy ulicy Bernardyńskiej.

W roku szkolnym 1881/1882 w ciągle 4-klasowej szkole uczy się 355 uczniów, w 1895 r. 610 uczniów.

W 1898 roku władze szkolne w związku z dużym napływem uczniów do szkoły przekształciły ją w 4?klasową szkołę pospolitą połączoną z 3?klasową szkołą wydziałową. Na potrzeby szkoły oddano wówczas także nowo wybudowane skrzydło, faktycznie prawie drugi budynek przy ulicy Bernardyńskiej.

W 1899 roku szkoła otrzymała imię Adama Mickiewicza.

W latach 1875-1910 gronem pedagogicznym kierował zasłużony pedagog i muzyk W. Miller.

I połowa XX wieku

    W 1903 roku w szkole uczyło się 854 uczniów. 
    W 1908 roku wydzielono część oddziałów szkoły im. Mickiewicza i utworzono 4-klasową szkołę męską im. Cesarza Franciszka Józefa. Początkowo siedzibą nowo utworzonej szkoły było pierwsze piętro budynku przy ulicy Bernardyńskiej. 
   

    W 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa. Jak podaje kronika szkolna ?dnia 20 września 1914 roku wkraczają do Rzeszowa Moskale i zajmują budynek szkolny. Nauka nie odbywa się.(?) Naukę rozpoczęto 8 kwietnia 1915 roku, lecz już 7 maja tego roku z powodu ostrzeliwania miasta przez artylerie atakujących miasto wojsk austriackich, naukę przerwano, a 12 maja miasto zajmują Austriacy?. Wobec zajęcia budynku na szpital, dzieci uczyły się popołudniami, a w niektóre dni w budynku szkoły imienia Sienkiewicza i Cesarza Franciszka Józefa. W roku szkolnym 1916/17 w 10 oddziałach odnotowano 471 uczniów. Frekwencja z powodu braku odzieży, obuwia i słabo opalanych klas była bardzo słaba. W roku szkolnym 1918/19 w 4- klasowej szkole pospolitej i 3 ?klasowej wydziałowej uczyło się 716 chłopców (w tym 258 Żydów). W roku 1918 - 14 listopada ?kierownik szkoły odczytał rotę przysięgi, którą całe grono nauczycielskie w skupieniu i z powagą powtarzało, a następnie złożyło podpisy na odnośnym akcie.?

    W związku z odzyskaniem przez Polskę niepodległości zniesiono naukę języka niemieckiego, zwiększono ilość godzin języka polskiego, historii i geografii Polski. Budynek szkolny zajęto ponownie na szpital w czasie wojny polsko-radzieckiej. Nauka rozpoczęła się 15 października 1920 roku. W pierwszych latach II Rzeczpospolitej działalność szkoły opierała się na organizacji austriackiej. Proces ujednolicania systemu oświatowego w odradzającym się państwie postępował powoli. Wyraźnym aktem ujednolicającym szkolnictwo w kraju było przyjęcie w 1921 roku jednolitej nazwy ?szkoła powszechna?. W przypadku naszej szkoły dokonano wówczas jedynie formalnej zmiany nazwy klas I-III szkoły wydziałowej na klasy 5-7 szkoły powszechnej. 
W roku szkolnym 1921/22 zaczęto wprowadzać nowe programy nauczania. Uczono religii, języka polskiego, języka niemieckiego, historii, geografii, arytmetyki z geometrią, przyrody, rysunków, śpiewu.

Spośród nauczycieli wyróżniali się: 
Wojciech Książek ? wybitny dydaktyk, kierownik szkoły, 
Zygmunt Tułecki ? opiekun harcerzy, lubiany przez młodzież, popularnie zwany ?dziadkiem? ,
Franciszek Kotula ? późniejszy wybitny etnograf, od 1935 roku kustosz Muzeum Ziemi Rzeszowskiej. Jako nauczyciel naszej szkoły zaczął gromadzić zbiory późniejszego muzeum.

    W roku szkolnym 1938/1939 w szkole uczyło się 591 uczniów, z którymi pracowało 12 nauczycieli. Kolejny rok szkolny to początek II wojny światowej. 8 września 1939 roku ulicą Bernardyńską przechodziły wycofujące się na wschód odziały wojskowe. Były one celem bombardowania. Niemiecki samolot zrzucił 5 bomb. Cztery z nich spadły na ulicę Bernardyńską i Sokoła, piąta trafiła w budynek szkoły niszcząc częściowo górne kondygnacje. Nauka została przerwana. Za zezwoleniem okupacyjnych władz niemieckich została wznowiona 20 lutego 1940 roku. Jak podaje kronika szkolna: ?nauka kilku szkół odbywała się w jednym małym budynku szkoły Konopnickiej w warunkach bardzo ciężkich, (?) terror, łapanki, (?)brak opału, podręczników. Nauka nie odbywała się codzienne, obejmowała niewiele przedmiotów.(?)Frekwencja jest bardzo słaba z obawy wywozu dzieci ze szkoły do robót w Niemczech.? 
Władze niemieckie dokonały również zmian personalnych, przenosząc nauczycieli z miast na wieś i odwrotnie. Na stanowisko kierownika naszej szkoły  mianowany został - Jan Wątróbski (kierownik szkoły z Lutczy). Po nim obowiązki kierownika SP 1 przejął Rudolf Auriga (ówczesny kierownik szkoły im. Sienkiewicza. W drugiej połowie września 1943 roku otrzymał polecenie stawienia się na drugi dzień w Gestapo z katalogami klasowymi. 3 listopada 1943 roku został wywieziony do Złotnik i tam rozstrzelany.) Następnym kierownikiem został najstarszy z nauczycieli szkoły - Józef Wojdanowski. 
Po zakończeniu działań wojennych i zajęciu Rzeszowa 4 sierpnia przez wojska sowieckie uczniowie ?Jedynki? nadal uczyli się w budynkach innych szkół: szkoły im. Kościuszki, później im. Jachowicza przy ul. Szopena, szkoły im. Scholastyki. Budynek przy ul. Bernardyńskiej został zajęty przez Państwowy Urząd Repatriacyjny. Dodatkowo organizację pracy bardzo utrudniały ciągłe zmiany w składzie personalnym grona nauczycielskiego.

II połowa XX wieku

    W kronice szkoły znajduje się zapis z protokołu z 23 czerwca 1950 roku: ?Od roku 1944 tułała się młodzież tej szkoły z nauczycielstwem po obcych szkołach, przerzucana jak popychadło z jednego budynku do drugiego, z jednego końca miasta na drugi. Młodzież pobierała naukę między drugą a siódmą godziną wieczór?.

    Punktem zwrotnym stał się dzień 11 marca 1950 roku, kiedy to szkoła przeniosła się do części własnego budynku. Reszta nadal była zajmowana przez Urząd Repatriacyjny. Po zwolnieniu do tej części weszła Szkoła Podstawowa nr 8 (straciła swój budynek przy ul. Szopena na rzecz Żeńskiego Liceum Ogólnokształcącego). Szkoła była nadal szkołą męską. W latach 50-tych ruch kadr w szkole był ogromny. Nauczycieli przerzucano ze szkoły do szkoły pod byle pretekstem. Praca wychowawcza była bardzo ciężka.

    W 1955 roku nauczycielka szkoły Katarzyna Wiśniowska zdobyła w Helsinkach tytuł mistrzyni świata w łucznictwie.

   Opieka nad dziećmi w szkole była utrudniona głównie ze względu na złe warunki lokalowe. Brak sali gimnastycznej utrudniał prowadzenie zajęć wychowania fizycznego. W lecie lekcje odbywały się na podwórzu szkoły. Zagęszczenie uczniów było jednak bardzo duże. Z podwórka szkoły korzystali bowiem równocześnie uczniowie i uczennice czterech sąsiadujących ze sobą szkół. W czasie ferii letnich 1958 dokonano kapitalnego remontu szkoły. Zmienił on warunki pracy szkoły. Dobudowano dyżurkę dla woźnych, przeniesiono kuchnię, jedną z sal przeznaczono na salę gimnastyczną. Zmieniony został układ sal i korytarzy. Położone zostały nowe posadzki, przerobione schody?. Naprawiono także dach i wymieniono rynny. Szkoła stała się przestronniejsza i jaśniejsza.

    Według opisu w kronice: ? Szkoła mieści się w budynku dwupiętrowym przy ulicy Bernardyńskiej 4. Liczba sal szkolnych wynosi 8. Ponadto w szkole znajduje swe pomieszczenie kancelaria szkoły, pokój nauczycielski, który jest równocześnie gabinetem dla wszystkich przedmiotów z wyjątkiem fizyki i chemii. (?) W szkole jest również pomieszczenie dla kuchni. Liczba uczniów wynosi 370 rozmieszczonych w 11 oddziałach.?

    Ważnym wydarzeniem organizacyjnym było wprowadzenie w roku szkolnym1959-1960 koedukacji począwszy od klasy pierwszej. Do klas starszych zapisano wówczas zaledwie kilka uczennic.

    W czasie ferii 1964 roku przeprowadzony został kolejny remont kapitalny szkoły. Zostało wówczas przebite przejście między działającymi w jednym budynku szkołami nr 1 i nr 8. Było to przygotowanie do scalenia szkól w roku szkolnym 1964/66. Po połączeniu w szkole uczyło się 787 uczniów w 22 oddziałach. Od 1966 roku w związku z reformą szkolnictwa po raz pierwszy w dziejach szkoła miała osiem klas.

    W roku szkolnym 1972/73 odbył się kolejny remont kapitalny budynku szkoły. Remont prowadziło Komunalne Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane w Rzeszowie. Jego celem było połączenie dwóch budynków przy ul. Bernardyńskiej i przystosowanie ich do potrzeb szkoły. 
W tym czasie zajęcia dydaktyczne odbywały się na dwie zmiany - w budynku przy ul. Bernardyńskiej i w budynku SP 2. Od grudnia 1973 roku do 10 stycznia 1974 zajęcia prowadzone były wyłącznie w budynku SP 2. Od stycznia 1974 klasy 2 i 3 uczęszczały na zajęcia do SP 15. Skrzydło budynku przy ul. Bernardyńskiej zostało oddane do użytku 15 maja 1974 roku.

    12 grudnia 1975 roku została odsłonięta tablica pamiątkowa poświęcona patronowi szkoły Adamowi Mickiewiczowi. Od 1975 roku szkoła ma własny hymn - słowa napisała C. Zabierowska, muzykę St.Cebulak - nauczyciele tutejszej szkoły. Sztandar szkoły został ufundowany przez ówczesny zakład opiekuńczy - Okręgowe Przedsiębiorstwo Przemysłu Zbożowo - Młynarskiego. Uroczystość wręczenia sztandaru odbyła się 27 maja 1980 roku, w budynku Technikum Budowlanego przy ulicy Towarnickiego.

    3 maja 1984 roku szkoła uroczyście obchodziła 200 rocznicę swego powstania.

    Od 1995 roku przy szkole działa Stowarzyszenie Przyjaciół Szkoły Nr 1 imienia Adama Mickiewicza w Rzeszowie, którego członkami są byli uczniowie i nauczyciele placówki. Wśród założycieli Stowarzyszenia są: Andrzej Doliński, Andrzej Kraus, Józef Ślączka, Anatol Kokoszka, Irena Magierka, ks. Walenty Bal.

Literatura o szkole

Rozdziały o oświacie w II i III tomie Dziejów Rzeszowa, pod red. F. Kiryka, Rzeszów 1997 i 2001

W. Zieliński, Ze sztambucha dawnego Rzeszowa, Rzeszów [2001]

Gazetka okolicznościowa wydana z okazji 200-lecia szkoły

Okolicznościowe artykuły w prasie lokalnej z okazji 200- i 210-lecia działalności szkoły.

Archiwalia SP 1

„Druga wojna światowa (…) niszcząc miasta i wsie polskie – zniszczyła całkowicie urządzenie i akta szkoły im. A. Mickiewicza. Część akt, a to: katalogi klasowe i część biblioteki szkolnej udało się odnaleźć po wojnie między ludźmi. Nie udało się niestety – odnaleźć kroniki szkoły. (…) poczuwam się do obowiązku zapoczątkować nową kronikę, zbierając - niestety szczupłe dane o minionych dziejach tutejszej szkoły. Dane, jakkolwiek szczupłe, oparte są na materiałach pewnych (kronika szkoły żeńskiej im. Św. Scholastyki, aktach szkoły, zeznaniach wiarygodnych świadków współczesnych itp.)”